Lingguwistikong Etnograpiya ng Gaddang

Sistema ng Pamamahala ng Katutubong Gaddang 

Noong unang panahon, ang pamumuno sa mga katutubong Gaddang ay sa  pamamagitan ng mengal, isang kagalang-galang na pinuno na kilala sa kaniyang  katapangan, talino at kakayahang ipagtanggol ang tribu sa anumang pagkakataon. Ang  katapangan ay isang mahalagang pangangailangan ng isang pinuno para maprotektahan  ang kanilang karapatan. Karaniwang isinasagawa ang pudon para sa kanilang usaping 

pangkapayapaan at tinatawag na kolak naman ang kanilang hakbang ng pakikipagkaibigan  sa iba. Ang dalawang sistemang nabanggit ay ginagamit para matamo ang kapayapaan sa  pakikisalamuha nila sa ibang mga tribu sa mga karatig-lugar. Noon pa man ay walang  sariling batas na ipinatutupad at sinusunod ang mga mamamayang Gaddang. Ang dáting  uri ng pamamahala ng mga katutubong Gaddang noon ay naaayon sa panuntunan na  inihanda para sa kanilang tribu. Gayunman, sila ay malaya ring nakikipag-alyansa sa mga  karatig tribu. Kanilang napanatili ang palitan ng kalakal at usapang pangkapayapaan sa  ibang komunidad. Walang maituturing na pangkalahatang pamamahala sapagkat  nakasentro ang paggabay sa mga mamamayan sa loob mismo ng kani-kanilang pamilya.  

Sa panayam na isinagawa sa tatlong Council of Elders ng Solano, kanilang  pinatotohanan ang nabanggit sa unahan. Ang mga mamamayang Gaddang ay sadyang  magalang na nagpapasakop sa lokal na pamahalaan kung saan sila kabílang. Ang  pamamahala at pagpapasakop ay ayon na rin sa itinatadhana ng batas ng Pilipinas. Sa  katunayan, ilan sa mga mamamayang Gaddang ang nahalal na rin at nabigyan ng  katungkulan sa lalawigan, sa mga bayan at sa mga barangay kung saan sila nakatira. 

Bagaman, nabuo ang Gaddang Indigenous Peoples Organization of Nueva Vizcaya,  Inc. (NVGIPO), hindi nangangahulugan na sakop na nito ang hiwalay na pamamahala sa  mga mamamayang Gaddang. Ang naturang samahán ay siya lámang gumagabay sa mga  natatanging gawain at palatuntunang isinasagawa ng mga mamamayang Gaddang para  mapanatiling buhay ang tribu ng Gaddang, lalo na sa mga bagong henerasyon. Ang  konsepto ng pagbubuo sa samahán ay nangyari noong May 21, 2012 pagkatapos ng IP  Watwat Festival alinsunod sa pagdiriwang ng 2012 Annual Ammungan Festival ng  Lalawigan ng Nueva Vizcaya. Ang NVGIPO ay unang pinamunuan ng namayapa na si Dr.  Leopoldo Felix G. Saquing na nahalal sa naganap na Unang Rehiyon 2 Gaddang Congress  noong 2009. Nabuo ang NVGIPO bílang pagsunod sa itinatadhana ng batas ukol sa mga  ICC na binibigyang-kapangyarihan ang mga katutubo sa Pilipinas nang mapalakas ang  kanilang ekonomiya, sosyal at kultural na pagkakakilanlan (Sec. 39, IPRA). Afu-afu ang  tawag sa pinkapinuno ng samahán. Siya ang pangunahing tagapamahala sa lahat ng  aktibidad ng samahan. Mataas ang respeto ng mga kasapi sa kaniya dahil naniniwala sila  sa kaniyang kakayahang patakbuhin ang samahán.

Larawan 9. Ang púlong ng mga mananaliksik, mga pinuno ng NVGIPO at Pangulo ng  NVSU, Dr. Anders Z. Taguiam at kinatawan ng mga NCIP sa Lalawigan ng Nueva  Vizcaya. 

 Makikita sa itaas na mga larawan ang mga mananaliksik, mga Pinuno ng  Komunidad ng Gaddang (Council of Elders) na pinamumunuan ni G. Jose B. Tamani at  ang Pangulo ng Nueva Vizcaya State University, Dr. Andres Z. Taguiam sa naganap na  Pre-IKSP at Consultation Meeting sa mga Katutubong Gaddang. 

Proseso sa Pagpipili ng Pinuno ng Pamunuan 

Lahat ng mga pinunò ay inihahalal ng mga kasapi ng samahan. Ang Pangulo at  Pangalawang Pangulo ay itatadhana bílang miyembro ng konseho ng barangay at munisipal  na antas at tatawaging Council of Elders (Afuyug). 

Para maging karapat-dapat na mahalal o mamuno sa anumang posisyon na makikita  sa itaas, kinakailangan na ang kandidato ay: 

1. Ipinanganak ng pamilyang Gaddang o may dugong Gaddang; 
2. Kilala bílang táong mapagkakatiwalaan, masipag at aktibong  pinunò/miyembro. Ang liham ng aplikasyon gámit ang pormang ibibigay ng  pamunuan ay dapat na maisumite ng sinumang nagnanais mamuno sa  pamunuan; 
3. Isang matapat na pinunò/miyembro; 
4. Masipag, marunong makisama, at mahusay sumunod ng kautusan;
5.  May kakayahang magsulat at magbasá; 
6. May nalalaman sa mga panununtunan ng IPRA; 
7. Tagapagsulong ng kapayapaan, maunawain at may takot sa Diyos;
8.  Rehistradong bumoto sa barangay at sa bayan kung saan siya nakatira;
9.  Handang maglaan ng oras para magsilbi; 
10. Residente ng barangay o bayan nang hindi bababa ng limang taon mula sa araw  ng pagpapapasa ng kandidatura. 

Bílang pangkalahatang panuntunan, kinakailangang hindi bababa sa pitong  pamantayan ang dapat na magawa ng kandidato. Mandatoryo ang mga bílang na 1, 2, 8 at  10. Ang pagtakbo sa anumang posisyon ay bukás sa lahat ng nagnanais maging pinunò at  walang probisyon na nagsasabi ng ispisipikong kasarian bílang mahalagang  pangangailangan para kumandidato. 

Ang proseso ng pagpipili ng pinuno ay sa pamamagitan ng sekretong pagboto gámit  ang opisyal na porma na inihanda ng pamunuan. Ang pagpipili ay isasagawa kasama ang  awtorisadong kawani ng National Commission for Indigenous Peoples (NCIP) upang  patunayan ang kawastuan ng isasagawang pagpipili at dokumentasyon.  

Kinakailangang may simple majority ng kalipikadong bumoto ang presente sa  halalan na siyang bubuo sa tinatawag na quorum. Ibabatay ng Komite ng Halalan sa  listahan ng mga presenting kasapi ang pagdedeklara ng quorum. 

Ang sinumang mahahalal na pinunò ay manunungkulan sa loob ng tatlong taóng  termino, maliban sa posisyon ng Council of Elders (CoEs) na panghabambuhay na kasapi.  Maaaring manungkulan ang sinuman ng tatlong sunod-sunod na termino. Samantala, ang  itatadhanang Elderly/Leader ng Komite ng Halalan ay agad na mamumuno pagkaraang  manumpa sa harap ng isang awtorisadong opisyal. 

Ang mga nahalal na pinunò ay may tatlong pangunahing gampanin o  kapangyarihan alinsunod sa naiatang sa kaniyang katungkulan: 

1. Tagagawa ng batas/kautusan (Rule Making/Quasi-Legislative) 
2. Tagapagbigay ng desisyon kung may hidwaan (Adjudiciary/Quasi-Judicial)
3. Tagapamahala/Tagapamuno (Administrative/Executive) 

Paraan ng Paglutas sa Hidwaan 

Ang paglutas ng hidwaan ay pinamamahalaan ng pinakamatandang lalaking  Gaddang sa komunidad na tinatawag na kalalakayan. Ang kalalakayan kasama ang iba  pang kalakayan (ibang mga matatandang lalaki sa pamayanan) ay mag-uusap ukol sa  hidwaan. Papag-aralang mabuti at sa hulí ay magbibigay ang kalalakayan ng kaniyang  desisyon, ang salita niya ang siyang magiging batas. 

Namimili ang mga katutubo ng kanilang pinunò mula sa kanilang grupo. Ang mga  may kakayahang mamuno lámang ang ikukunsiderang pagpipilian. Kailangang may taglay  na talino, pantay sa pagbibigay ng desisyon at may kakayahang makisalamuha sa kaniyang  nasasakupan. Ang kababakatan (ang pinakamatandang babae) at ang kabakatan (iba  pang matatandang babae) ay hindi isinasali sa paglutas ng hidwaan. 

Inaayos ang hidwaan sa pamamagitan ng paghaharap ng dalawang grupo o  indibidwal na may hidwaan na pinamamahalaan ng kalalakayan. Maaari ring dumalo sa  pagsasaayos ng hidwaan ang Kapitan ng Barangay kung siya ay katutubong Gaddang.  Ngunit mas maraming pagkakataon na inaayos na lámang ang hindi pagkakaunawaan kahit  hindi na isali ang kapitan ng barangay. 

Bahagi ng proseso ng pagsasaayos ng anumang hindi pagkakaunawaan ay ang  unang púlong na pamumunuan ng kalalakayan kasama ang mga kalakayan. Sakaling sa  unang púlong ay walang naresolba, tatawag muli ang kalalakayan ng pangalawang púlong  hanggang pangatlong púlong. Kapag hindi pa rin mabigyan ng solusyon ang hidwaan,  dadalhin ang usapin sa kapitan ng barangay.

Ang hidwaan sa pagitan ng katutubong Gaddang at hindi katutubong Gaddang ay  aayusin alinsunod sa polisiyang sinusunod ng barangay sa pamamagitan ng pamamahala  ng kapitan ng barangay at ng kaniyang mga kagawad. 

Sa ngayon, kung sakaling may hidwaan na namamagitan sa mga mamamayang  Gaddang, maaaring sundin ang panuntunan ayon sa talâ ng NVGIPO na ganito ang  sinasabi: 

Sa pagkakataong may hidwaang namamagitan sa sinumang mga kasapi ng samahán  sa anumang kadahilanan ay aayusin sa pamamagitan ng mga sumusunod na moda ng  resolusyon: 

1. Ang hidwaan ay inaayos alinsunod sa nakasanayang proseso ng pagsasayos;
2. Kung sakaling hindi na umiiral ang nakasanayang paraan ng pagsasaayos ng  hidwaan, ang kaso ay ililipat sa barangay at pangangasiwan ng afuyug (Council  of Elders) na nakakasakop sa kanila; 
3. Sakaling ang dalawang partido ay nanggaling sa magkaibang IPOs,  kinakailangan ng dalawang kasapi ng Council of Elders sa bawat partido para  ayusin ang hidwaan; 
4. Sa natatanging pagkakataon, ang hidwaan na dinala sa Council of Elders, ang  Pangulong nakakasakop ay kinakailangang sumulat gámit ang porma galing sa  pamunuan. 

Ang hidwaan na maaaring magbunga ng matinding epekto sa mga karapatan ng  komunidad ng Katutubong Gaddang ay aayusin alinsunod sa batas na itinatadhana ng IPRA  at iba pang batas at kautusan na inihanda ng NCIP. 

Kung hindi pa rin talagang kakayaning isaayos ang hidwaan sa antas ng barangay,  ang sinumang partido na inaakalang agrabyado ay maaaring hilingin ang nakakasakop na  Council of Elder na dalhin ang kaso sa antas ng pambayang Council of Elder para sa  nararapat na resolusyon gámit ang porma na inihanda ng pamunuan. Ang parehas na  proseso ay gagawin sakaling hindi pa rin mabigyang-solusyon ang hidwaan sa pambayang  antas at iaangat sa panlalawigang antas. Lahat ng kakailanganing dokumento ay isusumite  sa loob ng limang taon. 

Ang mga Pinuno ng Organisasyon 

Ang anumang samahan o grupo ay may mga pinunò na siyang namamahala sa lahat  ng gawain o aktibidad ng organisasyon. Nása mga kamay ng mga mahuhusay na pinunò kung mabibigo o magtatagumpay ang isang organisasyon. Sa kanila umaasa ang mga  kasapi na magalang na tumatalima sa kanilang utos. Ang mahinang pamumuno ay  nagdudulot ng mabuway at ang matatag na pamumuno ay nagbubunga ng malakas at  matagumpay na organisasyon. Malaki ang responsibilidad na nakaatang sa kanilang balikat  na dapat nilang magampanan nang mahusay alang-alang sa ikabubuti ng bawat kasapi at  ng buong samahán. Marapat kung gayon na makapamili ang mga kasapi ng  pinakamahuhusay na mamamahala para hindi malagay sa alanganin ang organisasyon. 

Ang mga sumusunod ay katawagan at mga nahalal na pinunò ng organisasyon.  Maliban sa kanila, may mga iba pang opisyal gaya ng pangulo ng katutubo sa bawat bayan  at ang Afuyug (Council of Elders), Aggamfu-amful (Provincial Council of Elders): 

Talahanayan 22. Mga Katawagan at Opisyal ng NVGIPO 

Ang Afu-afu ay siyang mangunguna sa pagpapatupad ng misyon, bisyon, layunin  ng IPO, kabílang ngunit hindi limitado sa mga sumusunod: 

1. Para mangasiwa at magpatupad ng mga batas, polisiya, panuntunan, programa,  proyekto at gawain na masusing pinlano/ipinatupad ng afuyug sa anumang  oras; 
2. Para magtalaga ng mga pinuno alinsunod sa panuntunan na inihanda ng afuyug; 
3. Para makipagkasundo at pumirma ng kontrata sa ibang mga  samahán/organisasyon sa pagpapatnugot ng afuyug; 
4. Para ipaalam sa mga kasapi ng IPO ang kalagayan ng mga gawain at  pamamahala sa taunang pagtitipon at púlong. 

Ang Mekaadwa Afu-afu ay kaagapay ng afu-afu. Siya ay inaasahang: a. Para irepresenta sa mga púlong o anumang pagtitipon ang afu-afu; 

1. Para tumayo bílang pansamantalang afu-afu (Officer-in-Charge) habang ang  afu-afu ay nakaliban; 
2. Para tumayo bílang ulo ng pagpupulong (Presiding Officer) sa kani-kanyang  Council of Elders (afuyug); 
3. Para isakatapuran ang iba pang tungkulin na maaaring ipagawa ng afu-afu sa  anumang oras.

Ang Gumatturakang naatasang magtago ng mga rekord at iba pang mahahalagang  dokumento ng organisasyon. Siya rin ang tagapagtala ng mga minuto at iba pang  kaganapan kapag may púlong ang organisasyon. 

Ang Gummaimfun ay inihalal para mangalaga at magtago sa pera at anumang pag aari ng organisasyon alinsunod sa mga tuntunin na inihanda ng afuyug. 

Ang Tagalangngad Si Pakkukwa ay inihalal para magtago at magpatunay na ang  lahat ng transaksiyon may kinalaman sa mga pera at gastusin ng organisasyon ay totoo at  naaayon sa panuntunang inihanda ng organisasyon. 

Ang Gumabbandu ay inihalal para mamahala sa pagbibigay-anunsiyo kung kailan  ang púlong at iba pang gawain at programa ng organisasyon. Siya din ang kukuha ng  listahan ng dumadalo (attendance) tuwing may púlong o aktibidad ang mga katutubo. 

Ang Gumappasingkal Si Pammakapyan. Ang dalawang nahalal na  gumappasingkal si pammakapyan ay siyang mamamahala sa pamimili at pagtatago ng mga  suplay at mga kagamitan na kakailanganin ng mga opisyal at mga kasapi lalo na kapag may  púlong o anumang gawain ng organisasyon. 

Ang Panglakayan. May dalawang panglakayan na inihalal ng mga afuyug.  Karaniwang sila ang pinakamatanda sa grupo at may malawak na karanasan at kaalaman  ukol sa katutubong Gaddang. Maaaring kumuha ang mga afuyug ng iba pang mga  panglakayan mula sa ibang barangay na sakop ng anumang bayan ng Nueva Vizcaya.  Kinakailangan na siya ay kasapi ng katutubong Gaddang. Tatlo mula sa mga panglakayan  ay irerekomenda ng mga afuyug sa NCIP para sa kanilang akreditasyon para mabigyan ng  Certificate of Tribal Membership (CTM). 

Mga Kinatawan ng mga Kababaihan at Kabataan. Ang mga kinatawan ay  itatalaga ng mga afuyug. Ang mga pipiliin ay mga tunay na katutubong Gaddang na  magsisilbing kinatawan ng mga kababaihan at kabataan sa organisasyon.  

Estruktura at Sistema ng Pamamahala sa Barangay 

Ang Nueva Vizcaya Gaddang Indigenous Peoples Organization, Inc. (NVGIPO)  ay isang lehtimong organisasyon na nagpapatupad ng mga makabuluhang gawain o  aktibidad para maiangat ang kalagayan ng katutubong Gaddang. Ito ay nagsisilbing  kaakibat ng lokal na pamahalaan sa pagpaplano at paghubog sa mga natatanging talino at  kakayahan ng mga katutubong Gaddang para maging kapaki-pakinabang na mamamayan. 

Sila ay magalang at mapagpakumbabang nagpapasakop sa atas ng pambansang  pamamahala na ibinababa sa antas ng barangay. Sa panayam ng mga mananaliksik sa mga  Council of Elders ng katutubong Gaddang, napag-alaman na walang hiwalay na batas na  sinusunod ang kanilang tribu dahil sila ay nakatira sa mga lugar na sakop ng pamahalaan  ng Pilipinas. Sila ay mapagpakumbabang nagpapasakop sa atas ng pamahalaan, kumikilos  bílang mga matutuwid at magagalang na mamamayan.

Larawan 10. Ang Bahay Pamahalaan ng Roxas, Solano at ang tipikal na baryo setting sa  Villa Coloma, Bagabag, Nueva Vizcaya 

Sa katunayan, ika nila na marami sa kanila ang aktibong nakikisali sa mga aktibidad  at gawain ng lokal na pamahalaan. Marami rin sa kanilang mga kasamahan ang nahalal  bílang pinuno ng lalawigan, bayan at barangay. Ang ilan ay naatasan na empleyado ng  lokal na pamahalaan dahil marami sa kanila ang nakapagtapos sa pag-aaral. Ang ilan sa  kanila ay mga retiradong opisyal o empleyado ng pamahalaan. Dahil dito, masasabing hindi  matatawaran ang ambag pampulitika at panlipunan ng mga katutubong Gaddang.